Het coupletlied: problemen en oplossingen

Wie aan Schubert denkt en aan de enorme hoeveelheid liederen die hij heeft gecomponeerd denkt al gauw aan het coupletlied. Eenzelfde melodie die herhaald wordt met een andere tekst. Dat komt natuurlijk doordat dichters heel graag gedichten schrijven in strofen (coupletten) met een vast rijmschema. Coupletliederen zijn niet uitzonderlijk en veel componisten hebben die vorm gebruikt.

Interessant bij Schubert is dat hij experimenteert met de vorm van coupletliederen. Hij hanteert regelmatig de klassieke vorm, bijvoorbeeld bij Das Wandern, het openingslied van Die schöne Müllerin. In dat geval staan alle coupletten onder elkaar genoteerd onder de melodie, zoals je ook kunt zien bij het handschrift van Morgengruß uit Die schöne Müllerin.

Een andere vorm is dat het wel herhalingen zijn, maar dat in de bladmuziek toch elk couplet achter elkaar is genoteerd en dat de muziek doorgecomponeerd is. Je merkt dan in veel gevallen niet eens dat het om een coupletlied gaat. Dit is bijvoorbeeld zo bij Wiegenlied D867 (Spotify). Het klinkt doorgecomponeerd en je moet naar het gedicht kijken om de verzen te zien. De melodie is vijf keer hetzelfde zonder varianten, maar het voelt nergens als een herhalend couplet.

Glaube, Hoffnung und Liebe D955 heeft een afwijkende vorm, maar is toch een soort coupletlied. Het gedicht begint met een strofe van vier versregels, gevolgd door drie strofen van zes versregels en het eindigt weer met vier versregels. Schubert volgt hierin het gedicht en begint met een opening van vier versregels het A-gedeelte. Dan volgt een B-gedeelte dat drie keer wordt herhaald. Daarna sluit hij af met een variant van het A-deel om het lied af te ronden. Ook hier merk je nauwelijks dat het om een coupletlied gaat.

In Heimliches Lieben D922 is er sprake van een compositievorm A-B-A-C-D. Het A-gedeelte wordt herhaald en gevarieerd, maar voor de rest is het doorgecomponeerd. Ook hier merk je niet dat het om een gedicht gaat met vijf strofen/coupletten. Sehnsucht D879 is gebaseerd op een gedicht met vijf strofen, maar is zodanig doorgecomponeerd dat je het niet merkt. Hier had Schubert kennelijk niet de behoefte aan een zich herhalende melodie. Ook Vor Meiner Wiege D 927 is gebaseerd op een gedicht van vijf strofen en is volledig doorgecomponeerd. Het gedicht heeft een gepaard rijm, maar Schubert slaagt erin om daar niets van te laten horen.

Voor een uitvoerend artiest is een coupletlied niet altijd even gemakkelijk. Wat moet je bijvoorbeeld doen met een betrekkelijk eenvoudige melodie die herhaald wordt over vijf coupletten? We komen vaak niet veel verder dan elk couplet een andere dynamiek te geven, soms langzamer of sneller te zingen of een fermate toe te passen. Ook in een bepaald karakter zingen helpt soms: boos of guitig zijn bijvoorbeeld karakters die we afwisselend kunnen gebruiken. Ook kunnen we versieringen in de noten aanbrengen. In veel gevallen wordt ervoor gekozen om niet alle coupletten te zingen. Dan kiezen we vaak het eerste en het laatste couplet en soms nog een extra. Riko Fukuda en ik hebben er bij onze opnames van Schuberts liederen voor gekozen om steeds alle coupletten uit te voeren.

Het wordt pas echt lastig als we over een grotere hoeveelheid verzen een verhalende ballade moeten brengen. Kaiser Maximilian auf der Martinswand in Tirol D.990a is zo’n problematisch lied. Het bestaat uit 26 coupletten die elk ongeveer 55 seconden duren. De melodie doet denken aan In Holland staat een huis. Het lied is waarschijnlijk gecomponeerd op verzoek van Schuberts broer, die leraar was op een lagere school. Hij verzocht Schubert om dit lied als hulpmiddel om de leerlingen te helpen het gedicht uit hun hoofd te leren. Wij hebben van dit lied alle coupletten opgenomen, maar bij mijn weten zijn er verder geen integrale opnames van.

Als je ruim 20 minuten moet zingen en daarin ruim 1800 woorden moet vertellen dan volstaan dynamische verschillen niet meer. Een couplet luid en een volgend couplet zachter zingen leek ons niet relevant. En een karakter of verschillende karakters aanbrengen in zoveel coupletten leek ons ook geen goed idee. Het verhaal van de legende gaat als volgt: in het jaar 1484 was keizer Maximiliaan op gemzenjacht in de Martinswand. Bij het achtervolgen van een gems raakte hij in de steile rotsen verstrikt, zodat hij geen kant op kon en alleen op een smalle rotspunt kon blijven staan. Twee dagen en twee nachten bleef hij daar wachten in de hoop op redding, maar tevergeefs. Op de derde dag in de grot werd hij op wonderbaarlijke wijze gered door een boerenjongen, die hem via een jagerspad de vallei in leidde. Met gejuich werd de keizer in de vallei door het volk ontvangen. De redder verdween daarna spoorloos in de dichte menigte en werd in de legende een engel die de keizer had gered. Ter nagedachtenis aan zijn redding liet de keizer zijn standplaats in de Martinswand uitbreiden tot een grot.

Wij hebben er voor gekozen om het gehele lied vertellend en verhalend te brengen in de hoop dat er ooit iemand is die er in zijn geheel naar gaat luisteren.